NATURA 2000 ogranicza prawo wlasności

Pismem z 12 września 2011 r. Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił do Ministra Środowiska wnosząc o podjęcie prac legislacyjnych zmierzających do usunięcia nieprawidłowości, do których zdaniem Rzecznika dochodzi względem osób władających nieruchomościami należącymi do sieci obszarów Natura 2000.

Umieszczenie nieruchomości w sieci obszarów Natura 2000 oznacza zakaz podejmowania działań mogących negatywnie oddziaływać na cele ochrony tych obszarów już objętych Naturą 2000, jak i obszary proponowane przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska. Zgadzając się z powszechnym w doktrynie i judykaturze poglądem o dopuszczalności ograniczania prawa własności, Rzecznik wskazuje na zasadę proporcjonalności ograniczeń. W ocenie Rzecznika środki mające rekompensować ograniczania korzystania z nieruchomości są niewystarczające i w związku z tym ograniczenia własności związane z obszarami Natura 2000 mogą oznaczać naruszenie art. 21 ust. 1, art. 31 ust. 3 oraz art. 62 ust. 1 i 2 Konstytucji.

Ograniczenia własności nieruchomości objętych siecią obszarów Natura 2000 mogą być bardzo poważne i konsekwencji prowadzić do wyzucia z uprawnień przynoszących korzyści majątkowe dla właściciela, czyli najistotniejszego elementu tego prawa. Takie ograniczenia są możliwe jedynie, gdy zostaną odpowiednio zrekompensowane. Artykuł 36 ust. 3 ustawy o ochronie przyrody przewidujący fakultatywnie możliwość zawarcia umowy z właścicielami nieruchomości, jeżeli prowadzona działalność wymaga dostosowania do wymogów ochrony, ma charakter jedynie kompetencyjny wskazując regionalnego dyrektora ochrony środowiska jako organ właściwy, w szczególności nie przyznaje roszczenia właścicielom lub posiadaczom nieruchomości. Roszczenie mogące mieć zastosowanie w tej sytuacji zawiera art. 129 ustawy - Prawo ochrony środowiska („p.o.ś.”). W przypadku ograniczenia korzystania z nieruchomości przepis ten przyznaje roszczenie o wykup nieruchomości bądź o odszkodowanie za szkodę wynikającą z ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomości. Jednakże termin wnoszenia tych roszczeń wynosi jedynie 2 lata od wejścia w życie rozporządzenia powodującego ograniczenie sposobu korzystania z nieruchomości. Rzecznik zaznacza, iż nie jest możliwe określenie a priori działań mogących negatywnie wpływać na cele ochrony, co jest przesłanką do roszczenia z art. 129 p.o.ś. Skutkiem może być przedawnienie roszczenia i w konsekwencji pozbawienie właściciela lub posiadacza jakiejkolwiek możliwości rekompensaty za ograniczenie własności, co w ocenie Rzecznika może stanowić ukrytą formę wywłaszczenia – którego zakaz wyraźnie stwierdzał w swych orzeczeniach Trybunał Konstytucyjny.

Rzecznik wskazuje na zróżnicowanie ochrony własności w stosunku do osób, których prawa zostały ograniczone na cel publiczny, w zależności jedynie od charakteru tego celu. Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, o gospodarce nieruchomościami lub tzw. specustawa drogowa, które również ograniczają prawa jednostek w związku z realizacją celów publicznych nie przewidują prekluzji roszczeń odszkodowawczych lub o wykup nieruchomości. Ustawodawca różnicuje więc ochronę prawną podmiotów o tej samej cesze relewantnej – przymus znoszenia ograniczenia ze względu na interes publiczny przez osoby władające nieruchomościami.