Z czym konkretnie wiąże się ochrona sieci Natura 2000?

Sieć obszarów Natura 2000 to, w wielkim skrócie, powoływane na podstawie dwóch Dyrektyw Unii Europejskiej (tzw. Ptasiej i Siedliskowej):

-        obszary specjalnej ochrony ptaków OSO (tworzone dla ochrony gatunków ptaków, czasem zwane ostojami ptasimi)

-        specjalne obszary ochrony siedlisk SOO (tworzone dla ochrony siedlisk przyrodniczych, roślin i zwierząt innych niż ptaki, zwane też ostojami siedliskowymi).

Obszar Natura 2000 może obejmować część lub całość terenów i obiektów objętych innymi formami ochrony przyrody, jak: parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody. Jednak zasady ochrony gatunków bądź siedlisk odbiegają od tych, które znamy z parków i rezerwatów.Wiążą się one z pewnymi ograniczeniami naszej działalności lub koniecznością modyfikacji niektórych form gospodarowania, ale nie stanowią bariery dla rozwoju lokalnego jak to często słychać w mediach.

Prawo unijne nie narzuca konkretnych metod zarządzania i ochrony na obszarach Natury 2000. Zgodnie z Dyrektywą Siedliskową[1] jedyny warunek, jakiemu podlegają ograniczenia gospodarowania na terenie obszaru to taki, że nie możemy pogarszać stanu siedlisk i gatunków. Muszą być zachowane we właściwym stanie ochrony co oznacza, że[2]:

-        naturalny zasięg siedlisk nie zmniejsza się;

-        siedlisko zachowuje specyficzną strukturę i funkcje konieczne do jego dalszego trwania;

-        zachowane są warunki dla rozwoju typowych dla siedliska gatunków

-        liczebność i zasięg gatunków nie zmniejsza się.

Zgodnie z zaleceniem dyrektywy powinniśmy też przyczyniać się do odtwarzania biotopów i wspierać restytucje gatunków.

Na obszarach Natura 2000 generalnie nie podlega ograniczeniu działalność związana z utrzymaniem urządzeń i obiektów służących bezpieczeństwu przeciwpowodziowemu oraz działalność gospodarcza, rolna, leśna, łowiecka i rybacka, a także amatorski połów ryb, jeżeli nie zagrażają one zachowaniu siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin lub zwierząt, ani nie wpływają w sposób istotny negatywnie na gatunki roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000[3]. Zatem możliwe jest, np.: zalesianie korzystne dla przedmiotów ochrony Natura 2000 (odtwarzanie korytarzy ekologicznych), użytkowanie łąk (koszenie, wypas), wprowadzanie zabudowy w miejscach nie kolidujących z siedliskami Natura 2000, remonty i prowadzenie nowej infrastruktura drogowej i technicznej, itp. Z drugiej strony podobne działania mogą stanowić poważne zagrożenie dla obszaru i stanu siedlisk i gatunków. W zależności od rodzaju obszaru zalecenia ochronne, ograniczenia i zakazy mogą być zróżnicowane przestrzennie. W wielu wypadkach utrzymanie dotychczasowych metod gospodarowania jest dozwolone, a niekiedy wręcz wymagane, część obszaru może być użytkowana w tradycyjny sposób, część będzie podlegać pewnym ograniczeniom, niektóre fragmenty mogą wymagać ścisłej ochrony.

Zatem na obszarze Natura 2000 nie zabrania się realizacji wszelkich przedsięwzięć, lecz jedynie tych, mogących w istotny sposób wpłynąć negatywnie na przedmiot ochrony obszaru Natura 2000. To oddziaływanie należy zbadać na etapie planowania inwestycji czy przedsięwzięcia – należy wykonać tzw. „ocenę habitatową”, gdzie specjalista rozstrzygnie o potencjalnym zagrożeniu i sposobie łagodzenia ewentualnych skutków działania.

Inną sprawa jest jakość tych ocen. Jest one w wielu wypadkach niska, a odpowiedzialność autorów za błędnie sformułowane wnioski – żadna. Całość odpowiedzialności za szkody w środowisku w świetle prawa krajowego ponosi Inwestor, co może powodować, że nawet decyzja wydana zgodnie z prawem skutkuje dla niego znaczącymi konsekwencjami.

Co wiemy o Naturze 2000?

Od 2004 roku, stając się krajem członkowskim Unii Europejskiej, Polska wypełnia swe obowiązki w zakresie wdrażania programu Natura 2000, którego zadaniem jest ochrona najważniejszych wartości przyrodniczych w Europie. Działania rządowe wspierane są różnymi programami podejmowanymi przez organizacje pozarządowe. Jakie efekty przyniosły te ostatnie lata w zakresie tworzenia sieci Natura 2000 oraz narzędzi skutecznego nią zarządzania? Czy prowadzona kampania informacyjna o obowiązkach i możliwościach z niej wynikających była skuteczna?

W świetle przeprowadzonych badań, wciąż pozostajemy niewystarczająco doinformowani, a także niechętni tej formie ochrony, choć ta niechęć dotyczy bardziej urzędników samorządów lokalnych aniżeli zwykłych obywateli..

Jak wskazują badania przeprowadzone w 2010 przez CBM Test na zlecenie stowarzyszenia Ptaki Polskie w ramach kampanii pTAK!, mniej niż 40% społeczeństwa polskiego słyszało o Europejskiej Sieci Natura 2000. Co znamienne w grupie uczniów i studentów, aż 63% pytanych nie spotkało się z tym pojęciem. Większość kojarzy sieć w związku z głośną „aferą Doliny Rospudy” i być może dlatego wiąże ją z ochroną obszarów cennych przyrodniczo. Stąd też respondenci wymieniają nazwy parków narodowych, miejsc atrakcyjnych turystycznie i krajobrazowo zapytani o przykład obszaru Natura 2000 na terenie Polski. Jedynie osoby mieszkające w pobliżu terenów objętych siecią Natura 2000 potrafią wymienić chronione przez ten „system” elementy przyrody, a nawet podać nazwę obszaru Natura 2000^[4].

Oczywiście można się spodziewać, że wiedza o Naturze 2000 jest zasadniczo większa i bardziej kompleksowa wśród osób zajmujących się tą tematyka zawodowo. Okazuje się jednak, że i tu bywałą kłopoty. W latach 2009-2010 Fundacja EkoRozwoju prowadziła badania ankietowe wśród uczestników seminariów poświęconych tematyce sieci Natura 2000. Brali w nich udział przedstawiciele samorządów lokalnych oraz różnych instytucji mających w swoich kompetencjach zadania z zakresu ochrony przyrody, jak: regionalne dyrekcje ochrony środowiska, zespoły parków krajobrazowych, nadleśnictwa, zakłady melioracji i urządzeń wodnych. Pytania dotyczyły: przedmiotu ochrony na obszarach 2000, możliwości prowadzenia działalności inwestycyjnej na obszarach Natura 2000, ochrony gatunków i siedlisk poza obszarami Natura 2000, obowiązku wykonywania tzw. ocen habitatowych, występowania szkód w siedliskach. Łącznie aż 33% odpowiedzi na powyższe pytania było niewłaściwych. Jest to o tyle niepokojące, że od tych właśnie osób zależy właściwe gospodarowanie i inwestowanie na obszarach Natura 2000 oraz ochrona siedlisk i gatunków.

Skala niszczenia siedlisk i gatunków Natura 2000[5]

Brak wiedzy o istnieniu sieci Natura 2000 to poważny problem zważywszy na rodzaje zniszczeń do jakich najczęściej dochodzi w siedliskach „naturowych” – nieświadome zaorywanie cennych łąk to obecnie najpowszechniejsza przyczyna szkód.

Okazuje się bowiem, iż najwięcej zmian w środowisku przyrodniczym jest wywoływana przez przedsięwzięcia o skali niewielkiej, często nie wymagające przeprowadzenia odpowiednich procedur, jak przywracanie drożności cieków, odmulanie rowów lub zmiana sposobu użytkowania trwałych użytków zielonych – zaorywanie łąk. Wielkie infrastrukturalne inwestycje, z uwagi na liczne uwarunkowania prawne, znajdują się pod bardzo uważną kontrolą organów administracyjnych państw członkowskich Unii, organizacji pozarządowych oraz samej Komisji Europejskiej. Szkody w środowisku czynione przez nie są w chwili obecnej mniejsze, niż skumulowany i połączony efekt drobnych, pozornie nieznaczących szkód, jakich dokonujemy każdego niemal dnia na niewielkich jednostkowo powierzchniach łąk, cieków, bagien i śródpolnych zarośli.

Właśnie naprzeciw tym zagrożeniom wychodził program „Strażnicy Natury 2000 – monitoring naruszeń przyrodniczych stanu siedlisk i gatunków”, angażujący organizacje pozarządowe i wolontariuszy w społeczny monitoring naruszeń prawa. Monitoringiem objęto obszar 4 województw: dolnośląskie, wielkopolskie, opolskie i lubuskie. Gromadzone były informacje o przypadkach zagrożeń i zniszczeń spowodowanych w populacjach i siedliskach:

-        gatunków roślin i zwierząt z Załącznika II Dyrektywy 92/43/EEC („dyrektywy siedliskowej”) w obszarach Natura 2000 istniejących i proponowanych;

-        gatunków roślin i zwierząt z Załącznika II i IV Dyrektywy 92/43/EEC poza obszarami Natura 2000;

-        siedliskach z listy Załącznika I Dyrektywy 92/43/EEC.

W ciągu dwóch lat (2009-2010) odnotowano ponad 50 przypadków zniszczeń oraz zagrożeń siedlisk Natura 2000, najwięcej na terenie Dolnego Śląska. Większości potencjalnych zniszczeń udało się uniknąć lub zminimalizować negatywne skutki, w kilku sprawach toczą się postępowania.

Najczęstszej zgłaszanym typem szkód było wspomniane już wcześniej zaorywanie łąk przez indywidualnych gospodarzy, w rzadkich wypadkach przez większych inwestorów, dla których produkcja rolna jest dodatkowym źródłem dochodu. Łącznie na terenie województwa dolnośląskiego zanotowano zniszczenie blisko 160 ha łąk. Należy przy tym pamiętać, iż jest to liczba przypadków odnotowanych, a szacowana (na podstawie analizy zmiany zasięgów użytków zielonych) wielkość szkód w środowisku jest znacznie, bo ok. dziesięciokrotnie wyższa. Daje nam to powierzchnię około 1600 ha łąk bezpowrotnie zniszczonych w jednym tylko województwie, wraz z przypisanymi im unikalnymi zespołami roślin: motyli, prostoskrzydłych i ptaków.

Wielkim zagrożeniem dla łąk są miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego przygotowane w oparciu o niewystarczające dane przyrodnicze lub wręcz z pominięciem etapu inwentaryzacji i oceny przyrodniczej, w tym wpływu na siedliska i gatunki Natura. Jedno z takich zagrożeń szkodą znaczącą ma miejsce na obszarze SOO Dolina Dzikiej Orlicy - dotyczy co najmniej 5 chronionych siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej oraz 15 gatunków chronionych roślin, które występują na całym terenie przeznaczonym pod zabudowę – łącznie ok. 40 działek. Znamienny jest również fakt, że wiele z tych działek zlokalizowano na terasie zalewowej rzeki Dzika Orlica, o czym świadczą wykształcone tutaj zbiorowiska roślinne, zatem wprowadzenie zabudowy w tym miejscu jest również niebezpieczne ze względów zagrożeń powodziowych (!).

Ważną przeszkodą w planowaniu przestrzennym z uwzględnieniem wymogów ochrony przyrody, jest brak szczegółowej informacji o środowisku przyrodniczym, gdyż obecnie dostępne materiały charakteryzują się zbyt wielkim stopniem ogólności, lub też nie ma ich wcale. Zagrożenie związane z realizacją planów miejscowych nie uwzględniających konieczności ochrony siedlisk Natura 2000 wciąż jest wielkie i nieoszacowane i to mimo obowiązku wykonywania ocen „habitatowych”.

Ponadto wiele z procedur, które stwarzają zagrożenie dla środowiska przyrodniczego, jak remonty dróg, udrażnianie cieków – prace konserwacyjne czy zmiana sposobu użytkowania gruntów rolnych, nie wymagają przeprowadzenia oceny oddziaływania na siedliska i gatunki Natura 2000. Rozwiązanie tej kwestii wymaga podejścia systemowego i zmiany obowiązującego w Polsce prawa, tak by konieczność oceny wpływu nawet drobnych przedsięwzięć na środowisko była w czytelny sposób integrowana z planowaniem przestrzennym. Obecnie w kraju nie ma np. organu odpowiedzialnego za kontrolę zamiany łąk na grunty orne, co więcej zmiana ta jest dopuszczalna w świetle obowiązujących przepisów.

 Nie prowadzi się też regularnego monitoring stanu środowiska na terenie obszarów Natura 2000 – pomijając przypadki i miejsca, gdy plan lub przedsięwzięcie zostaje uznane za mogące powodować pogorszenie stanu ochrony siedlisk lub gatunków.

Liderzy Natury 2000 - programy dla ludzi i przyrody

W odpowiedzi na wspomniane zagrożenia, siłami organizacji pozarządowych tworzone są programy i kampanie mające na celu propagowanie idei ochrony przyrody w ramach europejskiej sieci Natura 2000 i pokazujące możliwości godzenia wydawałoby się przeciwstawnych interesów – rozwoju społeczno-gospodarczego i zachowania wartości przyrodniczych. Fundacja EkoRozwoju tematem tym zajmuje się od 2001 roku.  Jako jedna z pierwszych instytucji w Polsce rozpoczęła proces wyznaczania ostoi Natura 2000 - przygotowując formularze zgłoszeniowe (Standard Data Form) dla 26 najcenniejszych obszarów w dolinie Odry (2001) oraz przeprowadzając modelową  inwentaryzację siedlisk priorytetowych Natura 2000 dla Dolnego Śląska (2003). W kolejnych latach zajęła się promocją sieci Natura 2000 oraz wypracowaniem modelu rozwoju w zgodzie z naturą na przykładzie Doliny Baryczy. Kontynuacją prac inwentaryzacyjnych i promocyjnych był, realizowany w latach w 2009-2010, program Strażnicy  Natury  mający na celu zapobieganie niszczeniu siedlisk Natura 2000. Jego dopełnieniem stał się zainicjowany w 2010 roku program Liderzy Natury[6]służący wspieraniu lokalnych aktywistów działających na rzecz lokalnego rozwoju wykorzystującego walory przyrody. Projekt tenrealizowany był w partnerstwie z Fundacją Zielona Akcja. W latach 2010-2011 zrealizowano intensywny program szkoleniowy dla liderów Lokalnych Grup Działania LGD oraz samorządowców działających na obszarach Natura 2000, wykorzystujący różnorodne metody m.in.: warsztaty oraz działania praktyczne realizowane w terenie przez Liderów – przygotowanie i realizacja inicjatywy lokalnej służącej ochronie, czy też promocji sieci Natura 2000. W kursie szkoleniowym wzięło udział 20 lokalnych liderów działających na 20 reprezentatywnych obszarach Natura 2000. Szerszej promocji modelowych przykładów ekorozwojowych inicjatyw, w tym wypracowanych projektów posłużył Ogólnopolski Konkurs „Liderzy Natury” połączony z promocją w formie wystawy prezentowanej na największych dworcach w 12 województwach Polski.

 

Sabina Lubaczewska

Fundacja EkoRozwoju FER

s.lubaczewska@fer.org.pl